Etnoğrafijalyq cana dialektilik özgöçölüktör - ortoq bajlyq
Обновлено: 8 янв.
Qyrğyz elinin qylymdar qarytqan taryhynyn cürüşündö Evrazijağa çaçyrağan qyrğyz toptorunun ar birinin tilin, folqlorun, qaada-saltyn, etnoğrafijasyn cañyça izildöö köp tilderdi özdöştürüünü da talap qylat. Taryhçynyn kezektegi bloğu.
Avtor: Tynçtyqbek Çorotegin
Til çyndyğy...
Bir iret Bişkektegi qadyr-barqtuu degen universitettin tieşelüü faqultetinde tilçiler menen adabijatçylardyn qytajlyq qyrğyz oqumuştuusunun bir çyğarmasyn taldağan cyjynyna qatyşyp qaldym.
Talquuda süjlögön urmattuu oqumuştuulardyn biri bişkektik «aqsent» menen süjlöp (başqaça ajtqanda, orusça sözdördü yğy kelbese da een-erkin qoşup), artyştyq qalemgerdin cazğanyn syndap qaldy:
- Taptaqyr sabatsyz cazylyptyr! Adabij til degendi, ponimaeş («bilesizbi» maanisinde. - T.Ç.), bul avtor eç özdöştürböptür! Bizde adabij tildin öz zaqonu (myjzamy. - T.Ç.) bar da, camandyr-caqşydyr orfoğrafijalyq pravilasy (erecesi. - T.Ç.) bar! Znaçit (demek. - T.Ç.), bul çyğarmany adabij tilibizge qajradan qotorup çyğuuğa tuura kelet!
Uşul oqumuştuu syjaqtuu dalaj insandarybyz qyrğyzdyn adabij tili elibizdin Çüj, Ysyq-Köl, Naryn cergelerindegi çaqan dialektilik (any «ajtym» - «ğovor» termini menen oğo beter çaqan qylyp sypattap kelişet) varianttaryna ğana bajlanyşy kerek dep azyr da basa körsötüp kelişet.
Egerim bul varianttardan carym qadam çetteçü bolsoñ - «atylasyñ», b.a. nuqura qyrğyz tilinde emes, çet tilde süjlöp catat degen baağa qabylğan bolosuñ!
Balkim, Midil Camğyrçinov, Börü Ahmedov syjaqtuu ustattarym meni çyğyş taanuu tarmağyna tartpağanda, ajrym türk tilderin (anyn içinde uçurda latyn aribin qoldonup catqan türkijalyq türk tilin) üjrönbögönümdö, qyrğyzdyn arab cazma saltyn özdöştürbögönümdö, çağataj cazmasyn qoldonğon babalarybyzdyn cazma murasyn, arab cana farsy taryhyj bulaqtaryn iliktöögö şakirtterimdi tartpağanymda, albette, men dele taptaza qyrğyz tili - azyrqy tapta Çüj, Ysyq-Köl, Naryn cergelerinde caşağan ğana qyrğyzdardyn tili dep çektelip qalmaqmyn.
Turmuş çyndyğy myndaj tüşünük çektelüü ekenin ajgineledi. Oşol ele Naryn menen Ysyq-Köl tepçip turğan ajmaqtan çyqqan zalqar manasçy Sağynbaj Orozbaq uulunun (anyn ustaty - naryndyq Tynybek Capyj uulu) leksikalyq qoru bügünkü künü Ferganadağy cana Qytajdağy içkilik qyrğyzdar keñ-kesiri qoldonup catqan dalaj arabizmderdi arbyn qoldonğon «Manas» varianty ekeni folqlor taanuuçular üçün ajdan açyq.
Çağataj cazma madanijatynyn bir özgöçölügü - arab cana farsy sözdörün türk tildüü tekstke eç buzbastan kirgizip qoldonğonunda bolğon.
Al emi «Cañy usul» ("Usul-i cadid») reformaçyl qyjmylynyn öküldörü - ajtyluu caditçiler - XX qylymdyn başynda musulman türk elderinde arab alfaviti arqyluu ar tybyşty çağyldyruu yqmasyn kirgize baştaşty. Bul yqma sovet doorunda bizde da qyrğyz cazma madanijatynda toluq üstömdük qyla baştady.
Kijinçereek sovettik Qyrğyzstandağy tüpkü el latyn alfavitine köçtü (1928-1940), andan soñ 1940-cyldan tartyp kirill cazmasyna öttü. Cön ğana kirill cazmasy tañuulanbastan, JO, Ş, , ', S syjaqtuu tamğalar tañuulanyp, qatqalañ Q, Ğ tamğalary kirgizilbej qaldy. Orus tilindegi sözdör orustar cazğandaj ğana qoldonuluşu kerek degen erece tañuulandy.
Bara-bara Qyrğyzstanda qyrğyzdar calañ ğana Qyrğyzstanda caşaşat, nağyz adabij tilde süjlööçü qalajyq, coğoruda ajtylğandaj, Çüj, Köl, Narynda bajyrlaşat degen pikir üstömdük qylyp kirdi.
«Taza qyrğyz» demekçi...
Tee Yraaqy Çyğyştağy taryhyj Mançcurijada (azyrqy KERdin Hejluñcañ vilajetindegi Fu-Jü c.b. üjözdöründö) caşağan qyrğyzdar şiberdik qyrğyz tilinin arhaikalyq variantyn saqtaşqan; alar da özdörün «taza qyrğyz» esepteşet.
Tarbağatajda qalmaqtardyn taasiri astynda butparas (buddizm) dininin lama taryqatyn qabyl alğan qyrğyzdar bar; alar da özdörün «taza qyrğyz» sanaşat.
Ooğanstanda, Qytajdyn Aq-Too (Çyğyş Pamir) ajmağynda, Tacikstanda, Tarimdin tüştügündögü Hotan cergesinen tüştüktögü Indijağa çekteş Qaraqorum toolorunda, Pakistanda c.b. caşağan qyrğyzdar da, Çüj, Köl, Naryndağy qyrğyzdardan ajyrmaluu dialektterde süjlöşsö da, özdörün «taza qyrğyz» esepteşet.
Ar bir dialekt baaluu
Uşul tapta qyrğyzstandyq ilimpozdor (tilçi, dialekt taanuuçu, etnoğraf, folqlor taanuuçu c.b. adister) etnologijalyq bir çyndyqty taanyşy qacet - Çüj, Köl, Naryn caqtağy qyrğyzdardyn tili calpy qyrğyzdardyn iri daryjasyndağy çaqan ğana özön bolup sanalat.
Qyrğyz taanuunu telegeji tegiz örçütüş üçün ala-tooluq oqumuştuular qyrğyzdardyn bardyq toptoru közdün qaregindej saqtap kelgen dialektterdi cana cazma madanijatynyn murastaryn başqa türkoloğdor menen ortoq izildeşi kerek.
Başqyr ulutunun, qyrymdyq cana edildik noğojlordun, Tündük Qavqazdağy cana başqa ajmaqtardağy qypçaqtardan ciktelgen qumuq, balqar syjaqtuu elderdin, altaj, şor, haqas, tyva, saha c.b. şiberlik elderdin, sary ujğurlar menen loptuqtardyn ğana emes, al tügül monğol tildüü burät, qalmaq, halha monğoldordun, saryğ-juğurlardyn arasynda qalğan qyrğyzdardyn toptorunun arasynda da izildöö cürgüzüü abzel.
Kejiştüüsü, azyrqy tapta vandyq, pamirlik qyrğyzdardyn dialektilik özgöçölüktörün, folqlorduq murasyn izildöö caatynda Qyrğyzstanda - Sulajman Qajypov, aq-tooluq qyrğyzdardyn folqlorun izildöö caatynda Qytajda - Mambetturdu Mambetaqun syjaqtuu öp-çap ğana qyrğyz aalymdarynyn caryjalanğan ilimij emgekteri bar ekenin mojnubuzğa alyşybyz abzel (mynda biz Remi Dor, Nazif Şahrani syjaqtuu Batyştağy aalymdardy ajtyp oturğan coqpuz).
Çet ölkölördögü qyrğyzdardyn etnoğrafijasyn cerinen izildegen adisteribiz da az (Qytajdağy qyrğyzdardy Abylabek Asanqanov, Aziza Turdueva, Çolpon Subaqocoeva, Gülzada Abdalieva syjaqtuu azğanaqtaj ğana taryhçylar KERge yraattuu baryp izildeşti).
Mojunğa alyşybyz kerek: syrtqarqy qyrğyzdardy izildegen adisteribiz az bolup catqan çaqta boştuqtu calğan taryhçylar, calğan etnoğraftar eeleşüüdö.
Alardyn ajrymdary Tibette tim ele Ştirlis syjaqtuu «Özdörün caşyryp bajyrlap catqan qyrğyzdar bar eken!» dep qalpty çyn qylyp cazyp çyğyşty.
Keeleri bolso mançcur ökümdary çağyldyrylğan çijme süröttü Manastyn Qytajda saqtalğan orto qylymdardağy bojoq sürötü qatary calğan maalymat tarqatyşty.
Tibette qyrğyz barby?
Al emi qyrğyz etnoğraftary cana taryhçylary Tibetke caqyn bijik tooluu Qaraqorum toolorun, andağy Şajdylda Bazar degen çek ara beketin bajyrlağan qyrğyzdar akimdik başqaruu cağynan Hotandağy Keñ-Qyr ajylyna taandyq ekenin cazyp çyğyşqan. Biroq alardyn ilimij tekstteri qalyñ curtqa keñiri tarqabağan kitepterde ğana syjdyrylğan.
Tasma. Tibetten tündük-batyştağy Şajdylda Bazar qyştağynda tuulup-öskön, uçurda Keñ-Qyr ajylynda caşap catqan Abdysamat Nuraqun uulu menen maek. Hotan ajmağy, KER. T.Çorotegin. 27.7.2015.
Ajtmaqçy, Qaraqorumdağy Şajdylda Bazarda bajyrlağan dal uşul qyrğyzdardyn bir ökülü Abdysamat Nuraqun uuluna uşul saptardyn eesi da Qytajdağy Keñ-Qyr qyştağynda coluqqan.
Bul qyrğyz ökülü içkilik dialektinde süjlöjt; anyn kebinen ilgerki çağataj cazmasynyn cana ujğur tilinin taasirin sezdik. Biroq al da özün «nağyz qyrğyz» dep sanajt. Cazğanda al Qytajdağy qyrğyzdardyn arab cazmasyn qoldonot.
Şajdylda-bazardyq qyrğyzdar bizge Tibetke («Şyzañ») sooda-satyq üçün 1,5 miñ çaqyrym coldu basyp baryşaryn, qotormoçunun kömögü menen ce cañsaşyp sooda qylyşaaryn, tibettikter soodada taq qalq keleerin, alardan keede topoz satyp alyşaaryn ajtyp berişti. «Tibette qyrğyzdar barby?» degen surooğo «Coq!» degen ğana coobun uzatyşty.
Ajtmaqçy, Qaraqorum toolorundağy qyrğyzdardyn ajrymdaryna zamandaşybyz Ajbek Bajymbetov da coluqqan. Bul tuuraluu al 2012-cyly şardana qylğan, anyn maalymaty orus tiline da qotorulğan.
Ajbek Bajymbetovdun ajtuusunda:
«Emi bizdin maalymatybyz bojunça tibettik qyrğyzdar (biz basa belgiledik. –– T.Ç.) tündük-batyş Şizañda (Tibet. –– T.Ç.) Quen-Lun toolorunun tüştük eteginen Raskem daryjasy (biz basa belgiledik. –– T.Ç.) ağyp ötkön örööngö çejin çaçyrap cajğaşqan. Tibettin bul bölügünün (biz basa belgiledik. –– T.Ç.) qlimaty qataal cana bijik kelet, bul cerdegi tooluu landşaft qatyp qalğandaj, kee bir cerlerde taptaqyr eç nerse öspöjt. Biz coluqturğan qyrğyzdar Şiñcandağy Qarğalyq şaarynan Tibetti közdöj 360-400 qm. aralyqta (biz basa belgiledik. –– T.Ç.) turaq alyşqan. G 219-çu trassa bojunça Qarğalyqtan çyğyp Quen-Lun toolorunan Aqkez davan aşuusu arqyluu ötüp, andan Çyraqsaldy (5012 m) aşuusun aşqan soñ, Raskem daryjasynyn öröönündö cana ağa caqyn too bijiktikterinde qyrğyzdar bügünkü küngö çejin malyn cajyp, ooqat qylyp kelişet. Biz taanyşqan cergiliktüü şizañdyq qyrğyz Abdlyzqabyl (tuurasy: Abdulazil Qabyl. –– T.Ç.) bajkenin ajtymynda, bul cerdegi qyrğyzdar Qyzyl-Suudan kelgen emes, alar ilgerten beri ata-babalarynyn ceri qatary uşul ajmaqta caşap kele catyşqandyğyn belgiledi....»
Bulaq: Bajymbetov, Ajbek. Babalar bajyrlağan cerge sapar //«24.kg» MA, 20.06.2012. URL: https://kmb3.kloop.asia/2012/06/20/babalar-bajy-rlagan-zherge-sapar/
Ajbek myrzanyn Abdulazil Qabyl menen coluğuşqanynda eç kümönübüz coq. Myndağy qyrğyzdar KERdin Qyzyl-Suu Qyrğyz avtonom ajmağyna akimdik (administrasijalyq) başqaruu cağynan eç tieşesi coq qyrğyzdar ekenin da eç tanbajbyz (biroq alar Hotan, Aq-Too, Qaşqar, Artyştağy qyrğyzdardyn ele bir acyrağys bölügü).
Şajdylda-Bazar menen Keñ-Qyr (Keñ-Qyja) qyştaqtary 1984-cyldan tartyp birigip, Hotandağy qyrğyz avtonomijalyq ajyl ajmağyn tüzüşöt.
Tee 1925-cyly Qaraqorumdağy dal uşul qyrğyzdardy uçuratqan soñ, ajtyluu sajaqatçy Jurij Nikolaeviç Rerih bul toolordu «Tooluu Qyrğyz cergesi» –– «Горная Киргизия» dep atağan emespi!
«Segiz saattaj col cürgön soñ, biz keñirsigen taştaq örööndögü Kök-Car menen Sancu bağyttaryna ketçü coldun acyraşaar kesilişine cettik; bul öröön tündük tarabynan möñgü basqan çoqulary bar ebegejsiz zor too qyrqasy menen ceektelip turdu. Bul too qyrqasynyn artynda tooluu Qyrğyz cergesinin cajlooloru cajğaşqan bolçu».
«...Через восемь часов пути мы достигли места пересечения путей на Кокьяр и Санджу на широкой каменистой равнине, окаймленной с севера могучей горной грядой со снежными вершинами. За ней находились летние пастбища горной Киргизии».
(Bulaq: Рерих Ю.Н. По тропам Срединной Азии. Самара: Издательство "Агни", 1994. – Раздел: Из Леха в Хотан. Великий Каракорумский путь. – URL:http://www.centre.smr.ru/win/books/po_tropam/text/02.htm)
«Çordonduq Azijanyn çyjyrlary menen» («Po tropam Sredinnoj Azii»; 1933) degen kitebinde Ju.N.Rerih qaraqorumduq qyrğyzdar cylqyny caqşy qaraaryn, cylqynyn butunun synyğyn daryloodo özgöçö çeberdigin körsötüşkönün eskergen.
(Bulaq: Çorotegin T. Tibetke qaraj ketçü qancoldoğu qyrğyz curtu: Şajdylda Bazar // Azattyq ünalğysy. –– 23.8.2015. –– https://www.azattyk.org/a/china_kyrgyz_xaidulla_tibet_hotan/27203352.html)
Biroq... Raskem daryjasy Tibetten emes, Qaraqorum toolorunan başat alat cana tömöndöp aşyp kele berip, Carken (Jarkend, azyrqy ujğurça Jeken) daryjasy atalyp qalat. Aqyry bul daryja andan da iri Tarim daryjasyna qujat...
Qarğalyq şaarynan Tibetti közdöj 360-400 qm. aralyqta ğana cajğaşqan ajmaq - bul Tibetke emes, Hotanğa taandyq bolup sanalğan tooluu ajmaq.
Myndağy qaraqorumduq qyrğyzdardy düjnölük etnoğrafijalyq ilimde, anyn içinde qytajlyq etnoğrafijalyq ilimde «hotandyq cana qaraqorumduq qyrğyzdar» dep ğana esepteşet.
Balkim, çyn ele Tibette qyrğyzdar bolğondur? Orto qylymdarda Enesaj Qyrğyz qağanatynan Tibetke elçi qatary saparğa attanyp, atacurtuna qajtpaj qalğandar bolğon...
Biroq uşul zamanda «tibettik qyrğyzdar» qatary Raskem (Carken) daryjasynyn başatyn cerdegen qaraqorumduq qyrğyzdardy sanap ötüü - calğandy çyndaj bajandağan «folq historinin» ökülünün ğana qolunan kelçü iş. Salyştyryp ajtsaq, bul - Buharadağy özbekterdi «qocenttik özbek dep eseptejliçi» degenge tete.
Boloçoq ilimpozdordun qulağyna kümüş syrğa
Cañy doorubuzda qyrğyzstandyq tilçiler, folqlor taanuuçular cana etnoğraftar qyrğyzdardyn çet ölkölördögü toptorun izildeş üçün aqyryndap ilimij sajaqattardy ujuşturary acep emes.
Egerde bijlik myndaj sajaqatty ujuşturçu bolso, anda ajrym «cañy bajlar» ujuşturğan sajaqattardağy qataçylyqtarğa eç col qojboşu kerek. Oşondoj çirigen bajlardyn qarcylyq kömögün alyp alyp, özdörü sajaqat qylğan cerlerde foto sürötkö tüşüü («foto sessija») menen ğana alektengen myqçegerler tuuraluu dalaj uqqanbyz.
Oşondoj «folq histori» öküldörünün biri qajsy bir tibettik cigit menen foto sürötkö tüşö qalyp, anan Qyrğyzstanğa kelip: «Men Tibettegi bir qyrğyz menen sürötkö tüştüm» dep synalğyda qalpty çyndaj qujuluşturup ajtqanyn any menen çoğuu Tibette qysqa sajaqatta cürüp kelgen murdağy parlamenttin bir üjünün törağasy Almambet Matubraimov ağaj taryhçylarğa ajtyp külgönü este.
Boloçoq ilimij sajaqattar uzaq möönötkö sozuluşu kerek.
Eñ başqysy emnede?
Biz coğoruda bir qyrğyz tilçisinin sözdöründögü ajrym orusça terminderdi (ponimaeş; zaqon; pravila; znaçit) cön cerinen misal keltirgen coqpuz. Al adis üjündö dele, toj-toropodo dele, qoomduq cyjyndarda dele orusça sözdördü çaldy-qujdu qoldono bereri tabigyj ele nersedir.
Başqa ölkölördö dele qarapajym qalajyq (özgöçö, oqumuştuu emesterdin arasynda) özdörü caşağan ajmaqtağy negizgi tilderdegi terminderdi eren-törön qylbastan qoldonoru ajdan açyq. Alardy izildeşş üçün alar çoğuu bajyrlağan taryhyj qoñşularynyn tilin cana madanijatyn da aldyn-ala iliktöö zaryl.
Maselen, Pakistandağy qyrğyzdardyn tilin, etnoğrafijasyn izildöö üçün ciberilçü adis arab cazmasyn ğana emes, urdu, puştu, arab, orto qylymdyq çağataj tilderin da bilse, albette, işi natyjcaluu ajaqtajt.
Başqyrlardyn arasyndağy qyrğyzdardy izildeş üçün ciberile turğan adis başqyr, tatar, orus tilderin cana orto qylymdyq qypçaq cazma murasyn, başqyr sancyrasyn özdöştürüp alsa anyn işi majnaptuu ajaqtajt.
Fu-Jü qyrğyzdaryn izildeş üçün qyrğyz, haqas, şor, saha, tyva tilderinen tyşqary qytaj, monğol tilderin da bilgen adisti aldyn-ala taptoo zaryl.
Myndaj adisteribiz barby?
Albette, azyrynça andaj adister bizde coq!
Biroq Macarstanda macar tilin başqa tilderge ajqalyştyra myqty bilgen çyğyş taanuuçulardy dajardağandaj ele, bizde da çyğyş taanuu cana qyrğyz taanuu bağyttaryn ajqalyştyrğan köp cyldyq ilimij dolboorlor zaryl. Alarğa caş adisterdi öñ taanyştyq colu menen emes, qalys synaq arqyluu tartuu kerek.
Ölködögü türkoloğdor, «Manas» taanuuçular, maselen, çyğyş taanuuçu qatary da qoşumça tarbijalanyp, qoşumça tilderdi üjrönüşsö, aqyryndap köp taramduu qyrğyz taanuuçu qatary qalyptanyşaar ele. Alarğa bulaq taanuu, runa symal cazma, ar qyl alfavitter caatynda taalim berüü abzel.
Çet cerlerdegi ar bir qyrğyz tobunun cana qyrğyzdardan ciktelip ketken etnostuq toptordun dialektisinin, ar başqa alfavitterdegi cazma murasynyn, ar başqa canrlardy qamtyğan folqlorunun özgöçölüktörü - calpy ulutubuz üçün köönörgüs bajlyq qatary izildenişi kerek.
Bul köp cyldyq araketti baştoodon aldyn ilimij cana sajasij cetekçiligibiz bir cağdajdy unutpaşy qacet: çyğyş taanuu, til cana taryh adistikterin ajqalyştyrğan zamanbap qyrğyz taanuu adistigin egemen Qyrğyzstanda ğana ar taraptuu önüktürö alabyz.
Maqalanyn tüpnusqasy: Этнографиялык жана диалектилик өзгөчөлүктөр - орток байлык
Comments